Qəhvə Ağacı Haradan Gəlib?
Bu yazımızda qəhvə ağacının tarixini araşdıracayıq.
İçdiyimiz qəhvənin Efiopiya, Kosta Rika və ya İndoneziyadan gəldiyini bilsək də, qəhvənin əslində albalı və ya qaragiləni xatırladan bir meyvə olduğunu təsəvvür etmək çətindir. Amma belədir! Dəmlədiyimiz, üyütdüyümüz və içdiyimiz bütün qəhvə əslində qəhvə deyilən qırmızı meyvənin toxumlarından əldə edilir. Bu meyvə rubiacceae ailəsinə aiddir və 7-8 m-dir. Bu hündür bitkidir.Çiçəklənməsi və sonrakı qranulyasiyası qəhvə meyvəsini yaradır.
Qəhvə ağacı və onun içkisi necə yaranıb?
Qəhvənin meyvə kimi necə və kimlər tərəfindən kəşf edildiyi ilə bağlı bəzi şayiələr var. Bu rəvayətlərdə isə qəhvənin mənşəyinin Efiopiya, yoxsa Yəmən olması ilə bağlı ziddiyyətlər, hətta bəzən qızğın mübahisələr də var. Bəzilərinin fikrincə, qəhvə Efiopiyada bir bitki kimi yaransa da, Yəməndə bir içki kimi inkişaf etdirilərək istehlak edilmişdir.
Qəhvə ağacının kəşfi ilə bağlı ən çox yayılmış hekayələrdən biri 9-cu əsrdə Efiopiyalı çoban Kaldinin hekayəsidir. Kaldi, sürüsündəki keçilərin yediyi bəzi otların onları daha şən və canlı etdiyini anlayınca, bu enerji mənbəyini araşdırmaq istəyir və əlini qəhvə giləmeyvələrinə aparır. O, kəşfini yerli din xadiminə göstərməklə bu bitki haqqında məlumat almaq istəyir. Amma din xadimi bu kəşfin zərərli olduğunu düşünür və qəhvə dənələrini oda atır. Yanan qəhvə o qədər gözəl qoxu yayır ki, ətrafdakı bütün rahiblər Kaldinin ətrafına toplaşır və bu qoxunun mənbəyini bilmək istəyirlər. Rahiblər də bu qovrulmuş qəhvənin dadına baxır və bu giləmeyvə sayəsində uzun gecələr ibadət zamanı daha rahat oyaq qala biləcəklərini başa düşürlər (Mitensiklopediya, 2007). Kaldinin hekayəsi ilk dəfə 1671-ci ildə Romada Şərq dilləri professoru Antoine Faustus Nairon tərəfindən yazılmışdır.
Qəhvənin mənşəyi haqqında başqa bir şayiə Yəmən şeyxi Əbül-Həsən əş-Şazeliyə (1197-1258) əsaslanır. Bu rəvayətə görə Şeyhü’l Hasan Şazeli Efiopiyada səyahət edərkən quşların yediyi qəhvə meyvəsini dadmaq istəyib. Bu meyvənin insana canlılıq verdiyini anlayır (Qudvin, 24 sentyabr 2019). İkinci rəvayət Katip Çələbinin “Cihannüma” adlı əsərindədir. Şayiələrə görə, Ömər adlı bir şeyx uzun bir səfərdə Şeyxül Həsən Şazali ilə tanış olur. Şeyx Ömərə ağacdan qopardığı yumru kürə hədiyyə edir və ayrılırlar. Ömər bəzən uzun səfərini bitirmək istəsə də; Bəzi dayanacaqlarda cibindəki bu top aktivləşir və Ömər bunu xəbərdarlıq kimi qəbul edərək növbəti dayanacağa qədər yoluna davam edir.
Ömər nəhayət Muha şəhərində (Qırmızı dənizin qərb sahili) yerləşməyə qərar verir. Şeyx Ömər bu qəsəbədə sultanın qızı da daxil olmaqla bir çox xəstəyə şəfa verir. Lakin camaat sultanın qızı ilə Ömər arasında bəzi söz-söhbətlər yaydıqda Ömər sultan tərəfindən sürgün edilir. Sürgün edildiyi bu quraq bölgədə bir gün Ömər cibindəki top formalı meyvəni qazanda qaynadıb içir. Şayiələrə görə onun içdiyi bu qəhvədir. Bundan sonra Ömər ətrafdakı ağaclarda gördüyü topa bənzər meyvələri qaynadıb içməyə, başqalarına təqdim etməyə, hətta bu içki ilə qoturunu müalicə etməyə başlayır. Ömər bu xəstəlikdən sağaldıqdan sonra bağışlanır və sultan ona hörmət göstərməyə başlayır (Toros, 1998, s.6; Gezgin, 2007, s.110-2).
Qəhvə ağacının dünya ölkələrinə yayılması
Bəs, hekayəsi Efiopiya və Yəməndə başlayan qəhvə digər ölkələrə necə çatdı? Qəhvə ağacı müxtəlif bölgələrə necə köçdü? O dövrün daşınma şəraiti, qəhvə tinglərinin saxlanmasının qeyri-mümkün olması, iqlim şəraiti qəhvə becərilməsinin yayılmasına necə imkan verdi?
Bu məqamda hind sufisi Baba Budan hekayəsi gündəmə gəlir. Bu rəvayətə görə, 1650-ci illərdə qəhvə ticarəti ərəblərin əlində ciddi nəzarət altında idi və qəhvə ixracı Moça limanından həyata keçirilirdi. Bu dövrdə qəhvə Yəməndən yalnız cücərməsinə imkan vermədən qovrulmuş və ya qaynadılmış şəkildə çıxa bilər. Əslində, əcnəbilərin hətta qəhvə plantasiyalarına girməsinə belə icazə verilmir. Həcc yolu ilə ölkəsinə qayıdan Baba Budan isə Yəməndə dayanır və sıx nəzarət edilən qəhvə plantasiyasına girməyi bacarır. Buradan çıxarkən paltarında yeddi yaşıl qəhvə dənəsi gizlədən Baba Budan Hindistanın dağlıq bölgəsi olan Çikmaqalurda bu toxumları becərməyə başlayır.
Baba Budan bilirdi ki, onun etdiyi iş dünyada ticarət balansını dəyişdirəcək bir şeydir? Yəqin ki, yox. Lakin onun təşəbbüsü təkcə Yəməndən qəhvə daşımır, bu toxumlardan holland tacirlər də istifadə edir və müxtəlif bölgələrdə yetişdirməyə çalışırlar. Hollandiyanın VOC şirkəti Baba Budanın Cənubi Hindistanda yetişdirdiyi toxumları Yavaya, oradan isə Cənubi Amerikaya nəql edir. 1706-cı ildə qəhvə bitkiləri Amsterdam Botanika Bağlarına göndərilir.
Bu gün Kaldi, Baba Budan adları bütün dünyada qəhvəxanalar üçün məşhur bir addır və Mocha Java məşhur qəhvə qarışıqlarından biridir.
